Sint-Ontcommer: De bizarre heilige met de baard

Uit Nieuwsbrief 171 van de Stichting Veldkruus haalden we onderstaand bericht.

Sint-Ontcommer; de heilige met de baard

Met alle respect, maar Sint-Ontcommer is een heilige die zonder twijfel het predicaat ‘bizar’ verdient.

Deze vrouwelijke heilige was fictief, hoewel de mensen in steden als Gent en het Noord-Brabantse Steenbergen haar vereerden. In Praag is zelfs een schitterend beeld van haar te zien, waarop ze is afgebeeld met een baard. Een van de meest kenmerkende eigenschappen van deze ‘sterke maagd’. Op 20 juli herdenken we haar naamdag, maar ook op de internationale Dag van de Baard is haar verhaal relevant.
Sint-Ontcommer met haar baard heette ook wel Wilgefortis, een verbastering van het Franse ‘vierge forte’ (sterke maagd). Haar oorsprong ligt in een verkeerde interpretatie van afbeeldingen van de gekruisigde Christus.

Oorsprong van de legende

De verering van deze heilige, wier naam letterlijk ‘zij die kommer en zorgen wegneemt’  betekent, begon in de Late Middeleeuwen. Haar cultus raakte lang geleden al in vergetelheid. Men herontdekte haar echter in de afgelopen decennia. Tegenwoordig wordt zij vaak gezien als symbool voor non-binaire seksualiteit.

In het buitenland, vooral in Duitsland, is Sint-Ontcommer beter bekend onder de naam Wilgefortis. Haar legende, waarvan verschillende varianten bestaan, gaat terug tot de 14e eeuw en heeft waarschijnlijk zijn oorsprong in Nederland.
De beroemde gebroeders Grimm namen haar legende op in hun verzameling “Deutsche Sagen” (1816) onder de naam ‘De Maagd met de Baard’ (sage 329).

Volgens de legende was Wilgefortis een jonge christelijke prinses die door haar heidense vader werd uitgehuwelijkt aan de koning van Sicilië. Omdat Wilgefortis de gelofte van maagdelijkheid had afgelegd – ze wilde non worden – bad ze om haar huwelijk te verhinderen. Haar gebeden werden verhoord: ze kreeg een baard, waarmee ze de Siciliaanse koning afschrikte.

Haar vader, die het huwelijk had geregeld, werd woedend en liet haar kruisigen, terwijl ze in vodden werd gekleed, zodat ze ‘als Christus’ zou lijken. Hierdoor werd ze een martelares van het geloof. Langzaam begon haar verering zich uit te breiden.
De cultus van Wilgefortis verspreidde zich vanuit Nederland naar onder andere Engeland, Frankrijk, maar vooral naar Beieren en Tirol. In die gebieden werd haar afbeelding steeds vrouwelijker, met duidelijkere borsten en een smallere taille. Ook haar kleding werd eleganter en kleurrijker.

Sint-Ontcommer bood troost aan mensen in geestelijke nood en werd vaak aangeroepen voor bescherming van vrouwen in ongewenste of gewelddadige huwelijken, evenals voor vrouwen die slachtoffer waren van seksuele misbruik zoals verkrachting en incest. Gedurende de barok bleef ze een populaire heilige, maar haar betekenis nam af met de opkomst van de industrialisatie in de 19e eeuw. (Bron: Gerarduskalender)

Uitgelichte afbeelding: Sint-Ontcommer in de Stevenskerk in Nijmegen, Manon Bruininga